Stanje ljudskih prava na teritoriji Kragujevca složeno je i predstavlja sublimaciju više faktora poput ekonomskog statusa, uređenosti pravnog poretka i propisa (republičkih i gradskih), efikasnosti sudstva i drugo. Osobe sa invaliditetom su jedna od najugroženijih grupa stanovništva koja se svakodnevno suočava sa brojnim i raznovrsnim problemima u svim aspektima društvenog života. Postoji više dokaza koje ukazuju na to da su osobama sa invaliditetom osnovna ljudska prava uskraćena i ovom prilikom ćemo se pozabaviti nekima od njih.
Položaj osoba sa invaliditetom
Problemi sa kojim se suočavaju osobe sa invaliditetom ogledaju se u pristupačnosti javnim objektima i površinama, marginalizaciji, otežanom kretanju, ostvarivanju prava na inkluzivno obrazovanje i problemima pri zapošljavanju. Pored ovih problema, najčešći problem koji se javlja jeste diskriminacija, isključenost iz društva, kao i problemi u zdravstvu.
Prepreke sa kojima se najčešće suočavaju osobe sa invaliditetom se ogledaju u arhitektonskim barijerama u okruženju. Po rečima Foruma mladih iz Kragujevca, fizičke barijere i pristupačnost predstavljaju jednu od glavnih smetnji osobama sa invaliditetom. Nije tako retko videti barijere koje ometaju i sprečavaju pristup javnim objektima, poput pojedinih osnovnih škola, domova kulture koji predstavljaju centar dešavanja u Kragujevcu, fakulteta… Domovi zdravlja su uglavnom označeni kao “delimično pristupačni” dok je u Kragujevcu većina objekata označena visoko nepristupačnim. Ove barijere se ogledaju u nedostatku rampi na mestima gde je jako važno da one postoje, visokim ivičnjacima i trotoarima.
U većini slučajeva osobe sa invaliditetom ne mogu same da savladaju ove barijere što dovodi i do opasnosti od povreda osoba sa invaliditetom do kojih može doći prilikom pokušaja savladavanja ovih prepreka. To dovodi i do toga da je osobama sa invaliditetom potrebna stalna pratnja kako bi se regularno kretale po gradu.
Problemu su pristupale organizacije čiji su članovi osobe sa invaliditetom koje su putem tribina pokušavale da gradskoj upravi ukažu na problem. Uprkos tome, i dalje je veliki broj objekata u gradu nepristupačan, a svakodnevni život osoba sa invaliditetom znatno otežan.
Problemi osoba sa invaliditetom u vreme pandemije virusa korona
Tokom pandemije virusa Covid-19 povećao se stepen siromaštva osoba sa invaliditetom, porasli su troškovi života, a da pritom mere za oporavak nisu predviđale specifičnih mera razvijene od strane države za podršku osobama sa invaliditetom, što je dovelo do dodatne nejednakosti u odnosu na ostale pripadnike zajednice navodi se u Izveštaju Ujedinjenih nacija “Posledice kovid-19 na položaj osetljivih grupa i grupa u riziku – uzroci, ishodi i preporuke”.
Pored mnogobrojnih problema koji su postojali, a pogađali su ovu grupu ljudi, prvi koji se pojavio sa početkom pandemije bio je upravo problem pristupačnosti samim bolnicama. Prema rečima doktorke Milene Stojanovic i Centra za samostalni život OSI Kragujevac, koji su uradili opsežno istraživanje vezano sa položaj osoba sa invaliditetom, donošenje novih mera za vreme pandemije je svaki put unosilo strah kod osoba sa invaliditetom, što je dovodilo do opšteg osećaja zaboravljenosti kod osoba sa invaliditetom.
Mere nisu poznavale različitosti među populacionim grupama i to je jako uticalo na svakodnevni život osoba sa invaliditetom. Kod osoba sa telesnim invaliditetom, osoba sa autizmom i osoba sa intelektualnim smetnjama ovo je predstavljalo veliki problem jer su u slučaju bolesti morale da budu razdvojene od svojih negovatelja. Još jedan problem koji se pojavio jeste taj da su osobe sa oštećenim sluhom nailaze na nerazumevanje prilikom komunikacije zbog mera koje su donete, a koje su uključivale obavezno nošenje maske. Osobe sa oštećenim sluhom se mahom oslanjaju na čitanje sa usana, što je bilo nemoguće usled okolnosti koje su usledile sa novim merama koje su donete.
U Kragujevcu je, takođe, otvoreno Savetovalište za postkovid, ali je ono nepristupačno za osobe sa invaliditetom. Tu se opet javlja problem pristupačnosti javnim objektima i, samim tim, nemogućnost da se osobe sa invaliditetom obrate nekome ukoliko imaju problem posle preležane bolesti.
Položaj mladih sa invaliditetom
Mladi sa invaliditetom, i pored relativno dobrih zakonskih rešenja, poput prava na pomoć za osposobljavanje za rad i Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, i dalje su u značajnoj meri isključeni iz socijalnog života zajednice i doprinosa istoj. U Zakonu se navodi da sistem obrazovanja i vaspitanja mora da obezbedi za svu decu, odnosno učenike, jednako pravo i dostupnost obrazovanja i vaspitanja bez diskriminacije i izdvajanja po osnovu teškoća i smetnji u razvoju i invaliditeta. Lica sa smetnjama u razvoju i sa invaliditetom imaju pravo na obrazovanje i vaspitanje koje uvažava njihove obrazovne i vaspitne potrebe u redovnom sistemu obrazovanja i vaspitanja, u redovnom sistemu uz pojedinačnu, odnosno grupnu dodatnu podršku ili u posebnoj predškolskoj grupi ili školi, u skladu sa ovim i posebnim zakonom. Obrazovno-vaspitni rad za lica koja koriste znakovni jezik, odnosno posebno pismo ili druga tehnička rešenja može da se izvodi na znakovnom jeziku i pomoću sredstava tog jezika. U obrazovno-vaspitnim ustanovama zabranjena je diskriminacija na osnovu invalidnosti i smetnji u razvoju.
Što se tiče prava na pomoć za osposobljavanje za rad ono obuhvata podršku u obrazovanju i osposobljavanju za rad i priznaje se deci i mladima sa smetnjama u razvoju i odraslim osobama sa invaliditetom koje se, prema psiho-fizičkim sposobnostima i godinama života, mogu osposobiti za određeni rad, a to pravo ne mogu da ostvare po drugom pravnom osnovu.
Mlade sa invaliditetom potrebno je više uključiti prvenstveno u oblastima obrazovanja i zapošljavanja. U društvu i dalje postoji visok nivo predrasuda i stereotipa prema osobama sa invaliditetom, nivo obrazovanja i stečenih praktičnih znanja je nezadovoljavajući, što dodatno doprinosi većoj zavisnosti od porodice.
“Svakodnevni rad sa osobama sa invaliditetom pokazao je da su porodice ove dece u lošem materijalnom stanju, da su im primanja koja imaju nedovoljna za dodatne troškove invalidnosti, da nedostaju servisi podrške, a to je sve prepreka i za obrazovanje kao jedan od ključnih sistema ka kojima su deca upućena. Naravno, postoje problemi i u zdravstvu. Deca sa invaliditetom se često suočavaju i sa problemima nasilja, zlostavljanja i zanemarivanja, naročito ona koja se nalaze na institucionalnom smeštaju..”, rekla je Ivanka Jovanović, izvršna direktorka Nacionalne organizacije osoba sa invaliditetom.
Nameće se često činjenica da su osobe sa invaliditetom mentalno očuvane, ali statistički u manjem broju baš one završavaju visoke škole. Tu se opet javlja veliki problem pristupačnosti, jer Kragujevac kao univerzitetski grad i dalje nema fakultete koji su potpuno pristupačni osobama sa invaliditetom, navodi dr Milena Stojanović. Kao značajan primer diskriminacije mladih sa invaliditetom može se uzeti slučaj jedne osobe koja je regularno završila Ekonomsku školu u Kragujevcu, nakon čega je otišla na kategorizaciju ispred Nacionalne služba za zapošljavanje gde je ista služba dovela do direktne diskriminacije mlade osobe sa invaliditetom, ali i sa potencijalima da nastavi dalje visokoškolsko obrazovanje uz adekvatne servise podrške. Odlukom člana komisije osoba je stavljena u III kategoriju (radno nesposobni) čime mu je ukinuta mogućnost da se prijavi na tržište rada, a pritom mu je savetovano da može raditi na crno, rekla je doktorka Milena Stojanović.
Problem koji se istakao za vreme pandemije, a posebno se tiče mladih, jeste problem sa praćenjem nastave, navodi se iz Centra za samostalni život OSI Kragujevac u razgovoru sa doktorkom Milenom Stojanović. Problem praćenja nastave tiče se nepostojanja jasnih procedura, procene potreba i dodatne podrške za realizaciju inkluzivnog obrazovanja tokom pandemije virusa korona, nepostojanje prilagođenog online sadržaja i nepostojanje prilagođenih materijala i zadataka za decu sa teškoćama u razvoju, ali i ekonomskog statusa osoba sa invaliditetom (nedostatak adekvatne opreme za praćenje onlajn nastave) što često proizilazi iz teške materijalne situacije u kojoj se nalaze porodice osoba sa invaliditetom. Najveći izazovi u oblasti obrazovanja proisticali su i usled nedostataka asistivnih tehnologija i needukovanosti đaka sa invaliditetom i nastavnog osoblja da ih koriste, a učenici sa invaliditetom nisu imali dodatnu podršku u savladavanju gradiva, već su bili isključivo oslonjeni na pomoć članova porodice navodi se u Izveštaju Ujedinjenih nacija, a to isto navodi i samostalni život OSI Kragujevac. Napred navedene činjenice su umnogome otežale prelazak na nove modele nastave.
Ekonomski status osoba sa invaliditetom
Ekonomski status predstavlja jedan od gorućih problema sa kojim se suočavaju osobe sa invaliditetom. Nije retkost da se osobe sa invaliditetom izdražavaju samo preko socijalne pomoći, a dešava se da država zakaže baš kada je to najpotrebnije. U Kragujevcu se u maju 2020. godine desilo da su zaposleni u Grafoprometu dobili otkaz, ostavši bez primanja u sred pandemije. Među zaposlenima koji su otpušteni bilo je 18 osoba sa invalidtetom i 13 osoba sa posebnim potrebama. Problem je nastao zbog pandemije i prekida privrednih aktivnosti, kao i prekida rada državnih institucija za koje Grafopromet radi, ali je dodatno otežan nebrigom države prema preduzeću koje je u stoprocentnom vlasništvu Republike Srbije.
Sledeći problem, koji ističe udruženje Egal koje okuplja mlade osobe sa Daunovim sindoromom jeste da sistem socijalne zaštite ne prepoznaje osobe sa Daunovim sindromom i jedan broj osoba sa mentalnim smetnjama kao osobe sa invaliditetom, tako da oni nemaju pravo na novčanu nadoknadu za tuđu negu i pomoć. Ukoliko deca imaju vidne nedostatke, ako su izgubila vid ili sluh, ako imaju motoričke probleme, prepoznaju se kao osobe sa invaliditetom, a ako imaju intelektualne smetnje ili Daunov sindrom bez drugih fizičkih oštećenja, komisija to dete ne prepoznaje kao osobu sa invaliditetom kojoj je potrebna tuđa nega i pomoć bez obzira što dete pohađa specijalnu školu i što se od rođenja zna probleme sa Kojima se suočava.
Zaključak
Osobe sa invaliditetom se suočavaju sa preprekama u najosnovnijim sferama života. I dalje se ne radi dovoljno na polju uklanjanja fizičkih prepreka koje onemogućavaju fizički pristup osoba sa invaliditetom državnim i drugim ustanovama koje građanima i građankama omogućavaju elementarne usluge. Veliki problem predstavlja nizak nivo svesti nadležnih organa prilikom građenja javnih objekata. Problem koji je čest u Kragujevcu jeste nedostatak informacija i loša informisanost građana, kako o ovoj, tako i o drugim temama, što sprečava rešavanje osnovnih problema sa kojima se neki sugrađani susreću. Budući da je Kragujevac univerzitetski grad, mora se poraditi na pristupačnosti samom univerzitetu kako bi se pomoglo mladim ljudima sa invaliditetom. Potrebno je informisati građanstvo o osnovnim pravima osoba sa invaliditetom, kao i njihovim potrebama. Najbitnije je da nadležni uvek uzmu u obzir kakav život vode osobe sa invaliditetom i pomognu im u tome da lakše prevaziđu svakodnevne prepreke sa kojima se suočavaju.